Το Εργαστήριο Ειδικής Επαγγελματικής Εκπαίδευσης Μαντινείας (Ε.Ε.Ε.ΕΚ.) με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Ατόμων με Αναπηρία στις 3 Δεκέμβρη, κάνει μια αναφορά στον ποιητή Ρώμο Φιλύρα:
Η Παγκόσμια Ημέρα Ατόμων με Αναπηρία αποτελεί, σύμφωνα με τα στοιχεία του Υπουργείου Υγείας, μια προσπάθεια αύξησης της ευαισθητοποίησης σε θέματα αναπηρίας και προτροπής των κυβερνήσεων, των οργανισμών και των κοινωνιών για ενασχόληση με τα δικαιώματα και τις δυνατότητες των ανθρώπων με αναπηρία με σκοπό την υποστήριξη της αξιοπρέπειάς τους και της ευημερίας τους. Στο βαθμό που η μέρα αυτή υπογραμμίζει την ανάγκη για αύξηση της ένταξης των ατόμων με αναπηρία σε κάθε πτυχή της ζωής, επιχειρήσαμε να αναφερθούμε στην ψυχική ασθένεια προσεγγίζοντάς την όχι ως αναπηρία αλλά οπωσδήποτε ως μια συνθήκη που, κυρίως κατά το παρελθόν αλλά ως ένα βαθμό και σήμερα, αποτελεί αιτία άνισης μεταχείρισης ή και αποκλεισμού. Στην εγχείρημά μας αυτό, κάνοντας αναφορά στον ποιητή Ρώμο Φιλύρα, ασχοληθήκαμε με το πως μια ψυχική ασθένεια μπορεί να συνδυάζεται με τη δημιουργικότητα και το ταλέντο.
Πρόκειται για την περίπτωση ενός νεορομαντικού ποιητή του μεσοπολέμου, ο οποίος έζησε από το 1888 έως το 1942 αφού πέρασε τα τελευταία 15 χρόνια της ζωής του στο Δρομοκαΐτειο ψυχιατρείο εξαιτίας μιας ψυχικής νόσου. Γεννήθηκε στο Κιάτο (κατ΄άλλους στο Δερβένι Κορινθίας). Το πραγματικό του όνομα ήταν Ιωάννης Οικονομόπουλος. Ο πατέρας του ήταν εκπαιδευτικός και του έμαθε τα πρώτα γράμματα κατ΄οίκον. Έπειτα εγκαταστάθηκε με την οικογένειά του στον Πειραιά, όπου τελείωσε το Γυμνάσιο. Από το 1903 υιοθέτησε το λογοτεχνικό ψευδώνυμο Ρώμος Φιλύρας για τα ποιήματα που δημοσίευε.
Ο Φιλύρας εκδήλωσε το ταλέντο του πολύ νωρίς. Μαθητής Γυμνασίου ακόμη, άρχισε να συνεργάζεται με εφημερίδες και περιοδικά της εποχής (Νουμάς, Διάπλαση των Παίδων, Ακρόπολις, Πρόοδος, Νέα Ελλάς, Πατρίς, Ελεύθερον Βήμα, Καθημερινή, Ηγησώ, Εστία, Νέα Εστία, κ.ά.), όπου δημοσίευσε ποιήματα, χρονογραφήματα και παρουσιάσεις βιβλίων. Το 1911 κυκλοφόρησε η πρώτη του ποιητική συλλογή «Ρόδα στον αφρό». Ακολούθησαν οι ποιητικές συλλογές: «Γυρισμοί» 1919, «Οι ερχόμενες» 1920, «Κλεψύδρα» 1921, «Πιερρότος» 1922, «Θυσία» 1923. Το 1916 κυκλοφόρησε στο περιοδικό «Σφίγγα» το πεζογράφημα αυτοβιογραφικού χαρακτήρα «Ο θεατρίνος της ζωής». Το 1927 δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στην εβδομαδιαία εφημερίδα «Οικογένεια» το αυτοβιογραφικό κείμενο «Η Παράδοξη αυτοβιογραφία του ποιητού Ρώμου Φιλύρα» και το 1929, δύο χρόνια μετά την εισαγωγή του ποιητή στο ίδρυμα, «Η Ζωή μου εις το Δρομοκαΐτειον» στην «Καθημερινή». Το 1939 εκδόθηκαν τα Άπαντα του Pώμου Φιλύρα με επιμέλεια του Αιμίλιου Χουρμούζιου μετά από προσπάθεια του τελευταίου να συγκεντρώσει όσα περισσότερα έργα (ποιητικά και πεζά) του ποιητή μπορούσε. Το 1974 ο ποιητής Τάσος Κόρφης εξέδωσε 70 από τα ποιήματα που είχε γράψει ο Φιλύρας κατά τη διάρκεια του δεκαπεντάχρονου εγκλεισμού του στο Δρομοκαίτειο (Ρώμος Φιλύρας. Συμβολή στη ζωή και το έργο του). Ανέκδοτα ποιήματά του εξέδωσε πολύ αργότερα ο Ναπολέων Παπαγεωργίου (Πορτραίτα και κειμήλια, 1981).
Παρά το γεγονός ότι υπηρέτησε στο στρατό ως αξιωματικός το βασικό του επάγγελμα ήταν η δημοσιογραφία. Ήταν δημοσιογράφος από το 1908 σε πολλά έντυπα γράφοντας κυρίως χρονογραφήματα και παρουσιάσεις βιβλίων.
Το 1924 αποτάχθηκε από το στρατό. Πολλοί φιλόλογοι αποδίδουν την απόταξή του στην ανίατη αφροδίσια πάθηση από την οποία νοσούσε (σύφιλη). Το 1927 είναι η χρονιά κατά την οποία εκουσίως κλείνεται στο Δρομοκαΐτειο ψυχιατρείο με προχωρημένη σύφιλη, ασθένεια από την οποία έπασχε ήδη οκτώ χρόνια προτού εισαχθεί στο ίδρυμα. Από το αρχείο του ιδρύματος δίνονται οι παρακάτω πληροφορίες:
Εν Αθήναις 13.8.1927, «Δρομοκαΐτειον» ψυχιατρείον.
Προ 14 ετών ησθένησεν από σύφιλην την οποίαν εθεράπευσεν ελλιπώς. Η ψυχική του νόσος χρονολογείται από 8ετίας περίπου. Ο πάσχων από την ημέραν της παρ’ ημίν εισόδου του είναι ήρεμος. Η εν γένει συμπεριφορά του είναι ανόητος: αρέσκεται να παρενοχλεί τους πάσχοντας, τους οποίους περιπαίζει. Αναγνωρίζει εν μέρει την νοσηρά του κατάστασιν και ζητεί να υποβληθή εις θεραπείαν προς πρόληψιν της νόσου. Άλλοτε όμως αρνείται τούτο και λέγει ότι είναι υγιής και ζητεί μετ’ επιμονής να εξέλθη.
- Ο ασθενής κατέχεται από έντονον νευρικότητα μετά ποικίλων παραληρητικών ιδεών εν ταις οποίαις προεξέχουσιν αι του μεγαλείου του. Λέγει ότι είναι αδελφός του Κεμάλ, άλλοτε ότι είναι διάδοχος του Ιταλικού θρόνου. Αποστέλλει τηλεγραφήματα φιλικά εις διεθνούς φήμης προσωπικότητας. Της σοβαράς του παθήσεως δεν έχει συνείδησιν.
Την εποχή που ο Φιλύρας εισάγεται στο Δρομοκαΐτειο, χαίρει ιδιαίτερης εκτίμησης στη φιλολογική Αθήνα της εποχής. Ο Κώστας Βάρναλης χαρακτήριζε τον Φιλύρα «Ρεμπώ της Ελλάδος». Συνδέοντας την ψυχική ασθένεια του ποιητή με την ποιότητα της ποιητικής του έκφρασης, υποστήριξε πως ο Φιλύρας έγραψε τα καλύτερά του ποιήματα κατά την περίοδο της ασθένειάς του καταφέρνοντας αυτό που άλλοι προσπαθούσαν, να απομακρύνει αβίαστα τη λογική από την ποίησή του.
Ο Φιλύρας δεν σταμάτησε ποτέ να γράφει. Όσοι τον επισκέπτονταν έφευγαν με χειρόγραφά του, ποιήματα γραμμένα σε κάθε λογής χαρτιά….σε σελίδες περιοδικών, αποκόμματα, σε χαρτιά του ψυχιατρείου, σε παλιόχαρτα, σε κουτιά τσιγάρων. Εικάζεται ότι ένας σοβαρός λόγος που οδηγήθηκε στην απόφαση να εισαχθεί εκουσίως στο Δρομοκαΐτειο ψυχιατρείο ήταν για να αποφύγει τον ανελέητο χλευασμό που αντιμετώπιζε από τον περίγυρο. Υπήρχαν μαρτυρίες για περίεργες συμπεριφορές του Φιλύρα, ακίνδυνες ωστόσο, που είχαν ως αποτέλεσμα να γίνει εύκολος στόχος για εκείνους που ήθελαν να διασκεδάσουν την ώρα τους κάθε φορά που τον έβλεπαν στην περιοχή της Πανεπιστημίου.
Ο Φιλύρας ήταν ένας από τους πολλούς της εποχής που ξεδίπλωσαν τη δημιουργικότητά τους μέσα σε συνθήκες κοινωνικής απομόνωσης και αποδοκιμασίας. Η περιπαιχτική συμπεριφορά του κοινωνικού περίγυρου του ποιητή αντανακλά τους ηθικούς παλμούς της τότε κοινωνίας, η οποία συνηγορεί στην απόφασή του για τον εκούσιο εγκλεισμό του στο Ψυχιατρείο. Η κοινωνία της εποχής, δομημένη σε νόρμες και κοινωνικές κατασκευές που αδυνατούν να μετουσιώσουν το «διαφορετικό», παρουσιάζεται άκαμπτη και απορριπτική απέναντι στην άκακη φυσιογνωμία του Φιλύρα. Αυτή η πραγματικότητα αποτυπώνεται από τον ίδιο τον ποιητή στο ποίημά του «Μοίρα άγει»:
Α, στο λαό πώς μ’ έριξεν η μοίρα,
πώς μ’ έκρουσε στη θείαν ανατροφή
και μ’ άφησεν ο δύσμοιρος και πήρα
τη χλεύη, τη βρισιά και τη ντροπή.
Όχλε λαέ, βαρβάρων σπέρμα νόθο,
που την βρίσκεις την κρίση και χτυπάς
στη ρίζα τον ακόρεστό μου πόθο.
Α, μαστροπέ, στην άβυσσο με πας!
Σε αυτό το παράπονο του Φιλύρα δίνει απάντηση ο Κώστας Καρυωτάκης με το ποίημα «Υποθήκαι» (1927)
Ὅταν οἱ ἄνθρωποι θέλουν νὰ πονῆς
μποροῦνε μὲ χίλιους τρόπους.
Ρίξε τὸ ὅπλο καὶ σωριάσου πρηνής,
ὅταν ἀκούσης ἀνθρώπους.
Ὅταν ἀκούσης ποδοβολητὰ
λύκων, ὁ Θεὸς μαζί σου!
Ξαπλώσου χάμου μὲ μάτια κλειστὰ
καὶ κράτησε τὴν πνοή σου.
Κράτησε κάποιον τόπο μυστικό,
στὸν πλατὺ κόσμο μιὰ θέση.
Ὅταν οἱ ἄνθρωποι θέλουν τὸ κακό,
τοῦ δίνουν ὄψη ν’ ἀρέση.
Τοῦ δίνουν λόγια χρυσά, ποὺ νικοῦν
μὲ τὴν πειθώ, μὲ τὸ ψέμα,
ὅταν ἄνθρωποι διαφιλονεικοῦν
τὴ σάρκα σου καὶ τὸ αἷμα.
Ὅταν ἔχεις μιὰ παιδικὴ καρδιὰ
καὶ δὲν ἔχεις ἕνα φίλο,
πήγαινε βάλε βέρα στὰ κλαδιά,
στὴ μπουτονιέρα σου φύλλο.
Ἄσε τὰ γύναια καὶ τὸ μαστροπὸ
Λαό σου, Ρῶμε Φιλύρα.
Σὲ βάραθρο πέφτοντας ἀγριωπό,
κράτησε σκῆπτρο καὶ λύρα.
Αυτό το συναίσθημα της βαθύτατης εσωτερικής συντριβής ως απόρροια της εγκατάλειψης και απομόνωσης του ποιητή κατά την παραμονή του στο ίδρυμα εκφράζεται με τον πιο γλαφυρό τρόπο στα αυτοβιογραφικά του έργα:
……….«Είμαι μόνος, ξεχασμένος από τους κλεισμένους στους δικούς των κόσμους εδώ συντρόφους μου, ξεχασμένος και από τους γνωστικούς. Πουθενά αλλού το αίσθημα της απομονώσεως δεν είναι τόσο οδυνηρό, καταθλιπτικό, όσο εις το άσυλο παραφρόνων.. Πουθενά αλλού δεν αισθάνεται κανείς ζωηρότερα, τραγικότερα, το συναίσθημα της ανθρώπινης μηδαμινότητας.»
………«Άλλοτε είχαν οι άνθρωποι κάποια εκτίμηση και αισθάνονταν τουλάχιστον πραγματικά τι σημαίνει ποίησις. Και πάλι κανείς δεν σε θυμάται πια. […]. Ήμουν βέβαια ο Ρώμος, ο Ρώμος που διαλάλησε στην πλατεία Συντάγματος την αγάπη και τον έρωτά του […]. Ούτε η χίμαιρα μιας κάποιας έστω και μακρινής σκέψεως ούτε ένα από τα ολόχρυσα αυτά φώτα της Αθήνας δεν τρεμοσβύνει για τον Ρώμο, όταν πέφτει η τρομερή νύχτα − η νύχτα των τρελών»
……….Γιατί, αλήθεια, τί μου γλυκοπικρογίγνεστε εσείς που γνώρισα απ’ έξω; Ήρθατε ποτέ κανείς σας να μου φέρετε την ζέστα της ματιάς σας όπου τρεμοσβήνει το άγιο φως του λογικού;
Η ιστορία μέσα από πολλά παραδείγματα (όπως του Φιλύρα, του Γιαννούλη Χαλεπά, του Γεώργιου Βιζυηνού, του Γεράσιμου Βώκου και τόσων άλλων) έρχεται να μας δείξει ότι η ψυχική ασθένεια μπορεί κάλλιστα να συμπορεύεται με το ταλέντο. Χωρίς αυτό να σημαίνει ότι το ταλέντο ενός ανθρώπου πρέπει να γίνεται κριτήριο αποδοχής του από την κοινωνία αλλά ότι η ψυχική ασθένεια δεν αποκλείει από εκείνον που τη φέρει να είναι παραγωγικός και χρήσιμος μέσα σε αυτή. Η περίπτωση του Φιλύρα αποτελεί ένα μόνο παράδειγμα ανθρώπου από εκείνους που πέρασαν και περνάνε δίπλα μας, στα πρόσωπα των οποίων ο «πολιτισμός» μας δεν μας εκπαίδευσε να δούμε τον Άνθρωπο αλλά τον «άλλον», τον «ξένο», τον «διαφορετικό». Εκείνον, που ο πραγματικός λόγος της κατ΄επίφαση αποδοχής μας προς αυτόν δεν είναι άλλος παρά η ικανοποίηση του αλαζόνα ανώτερου υγιούς εαυτού μας που προσφέρει δήθεν ανιδιοτελώς τη συμπόνια του. Οι κοινωνικοί αυτοματισμοί επιβάλλουν σχεδόν ψυχαναγκαστικά την αποδοχή μιας ομοιόμορφης καθολικότητας και την υιοθέτηση μιας φοβικής στάσης απέναντι σε κάθε στοιχείο που παρεκκλίνει από αυτήν. Η κοινωνία, παρά τα τεράστια βήματα προόδου, παραμένει ενδόμυχα αλυσοδεμένη σε δογματικές αγκυλώσεις του παρελθόντος που δυσχεραίνουν την ισορροπημένη συνύπαρξη των ιδιαιτεροτήτων μας. Αναμφισβήτητα, στην εποχή μας, μπορούμε να μιλάμε για πρόοδο στον τρόπο αντιμετώπισης των ψυχικά νοσούντων ωστόσο ο κοινωνικός στιγματισμός, που ως ένα βαθμό αρκετοί άνθρωποι εξακολουθούν να υφίστανται, είναι δηλωτικός της αδυναμίας της κοινωνίας να αγκαλιάσει τον άνθρωπο με αγαπητική διάθεση και να εγκολπωθεί όχι απλώς απομονωμένο το ταλέντο του αλλά τον ίδιο τον άνθρωπο στην ολότητά του. Η φαινομενική αποδοχή των ιδιαιτεροτήτων των ανθρώπων γύρω μας δεν συνεπάγεται αυτομάτως μια γνήσια, βαθιά εσωτερική αποδοχή του άλλου. Μιλώντας για ισότητα στις μέρες μας αγνοούμε ότι αυτή μπορεί να υπάρξει αυθεντικά μόνο μέσα από μια πηγαία και ειλικρινή έκφραση του εαυτού μας. Η προσπάθειά μας να προσεγγίσουμε ανθρωποκεντρικά και να αποδεχτούμε τον «άλλον» προϋποθέτει να θεραπεύσουμε όλοι μας τα δικά μας εσωτερικά συμπλέγματα. Μόνο μέσα από αυτήν την επίπονη διαδικασία θα μπορέσουμε να πραγματώσουμε τις μεγάλες αξίες γύρω μας.
δ.τ.
