του Παναγιώτη Βέμμου
Σ’ αυτό το άρθρο επιδιώκουμε να φέρουμε στη μνήμη τα γεγονότα που συνέβησαν στην Τρίπολη το Σεπτέμβρη του 1944, που οδήγησαν στην απελευθέρωση της Τρίπολης από τις γερμανικές δυνάμεις κατοχής. Η περίοδος αυτή παρότι είναι σύγχρονη, παραμένει σχεδόν άγνωστη στην πλειοψηφία του Λαού. Σκοπός μας σ’ αυτό το άρθρο δεν είναι να γράψουμε ιστορία, αλλά μέσα από μια αυθεντική πηγή ανεξάρτητη, να δώσουμε κρίσιμες πληροφορίες ώστε ο αναγνώστης αναζητώντας και άλλες πηγές να σχηματίσει γνώμη.
Από το βιβλίο «Αρχείο Πέρσον» του Κωστή Παπακόγκου που αναφέρεται στα κατοχικά ντοκουμέντα του ΔΕΣ (Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού) στη Πελοπόννησο, επιλέξαμε αυθεντικά τμήματα από το κεφάλαιο «Σελίδες της ζωής μας» από το προσωπικό ημερολόγιο της Έλσας (Πέρσον). Τις 35 σελίδες του βιβλίου τις συμπυκνώνουμε σ’ αυτό το άρθρο με την πρόθεση να μην αλλοιώσουμε το περιεχόμενο.
Το ημερολόγιο ξεκινά την 1-9-1944 … Στο γυρισμό μου από την Αθήνα πήρε το αυτί μου τούτο το μαντάτο: ότι τάχα οι ίδιοι οι Γερμανοί μιλούσαν για το γρήγορο φευγιό τους.
2.9 Το μαντάτο βγήκε σωστό. Ο Μάνγκροτ και οι υπόλοιποι του Φρουραρχείου ξαφανίστηκαν πριν σημάνει γιόμα…
4.9 … Οι ταγματασφαλίτες απόλυσαν τον Ορφανό (υπεύθυνος του λογιστηρίου τους ΔΕΣ) κι ο φίλος μας ο Αυγουστίνος, των Ες-Ες κατάφτασε στο Γραφείο να κουβεντιάσουμε το θέμα. Αντάμα με τον Αυγουστίνο και τον Φρούραρχο Μπαρτελς πετύχαμε να φυγαδέψουμε τον Ορφανό απ’ την πόλη…
6.9 Στο δρόμο προς την Καλαμάτα λουλούδιαζαν τα σκιλοκρέμμυδα και οι Γερμανοί φεύγαν… Καργαρισμένος ο Μελιγαλας από Ταγματασφαλίτες… Τραβήξαμε για τη Μεσσήνη αλλά κι εδώ ξαδραχτιάστηκαν τραινογέφυρα και δρόμοι και πάνω απ’ τα χαλάσματα στέκονταν άγρυπνοι φρουροί οι αντάρτες…
7.9 Ο δρόμος προς την Τρίπολη ξεχείλιζε από φάλαγγες… Οι Γερμανοί βρισκόνταν ακόμα στο Καπαρέλι…
8.9 …. Τη νύχτα ξαφανίστηκε το Φρουραρχείο … Το βραδάκι ανέβηκε και μας αποχαιρέτησε ο δόχτορος Γκράινερ και τράβηξε για το άγνωστο…
9.9 Ο Άξελ πήρε άδεια απ’ τον Παπαδογγονα να μοιράσουμε ρούχα στο Λεβιδι και στη Βλαχέρνα…
Στο γυρισμό μας, ακριβώς μπροστά στα κρασάδικα, είδαμε τους αντάρτες να μπλοκάρουν στενά τον τόπο. Ήταν πολύ ήρεμοι και φιλικοί μαζί μας. Άμα μπήκαμε στην Τρίπολη είχαν φύγει και οι τελευταίοι Γερμανοί, εξόν από 6 παρατηρητές που τους έταξαν κάτω απ’ τις προσταγές του Παπαδόγγονα. Αυτοί θα κρατούσαν και την ασυρματική επαφή του Τάγματος με τους Γερμανούς που πισωδρομούσαν…».
10.9 Η πόλη σημαιοστολήσθηκε αλλά δίχως κανένα ενθουσιασμό. Γέλασε όμως και το παρδαλό κατσίκι όταν παρέλασαν οι Ταγματασφαλίτες στην πλατεία με τα γερμανικά κανόνια και μια-δυο εγγλέζικες σημαίες… Το απόγευμα κατάφτασε ο Σταύρος (Μητρόπουλος , οδηγός) απ’ την Αθήνα. Αντάμωσε τις γερμανικές κοντινέλες στον Αχλαδόκαμπο, είχαν τινάξει κιόλας το μεγάλο τραινογέφυρο και ξήλωσαν ολάκερη τη δημοσιά.
12.9 Κατά τις 5 η ώρα αν και ακούσαμε ότι οι μάχες κόρωσαν στο Ζευγολατιό πήρα τον Χρήστο (Μητρόπουλο οδηγό) και τραβήξαμε προς τον Αχλαδόκαμπο. Καταμπροστά στην Τρίπολη είδαμε ταγματασφαλιτικά αποσπάσματα σε κίνηση…
… Σύγκαιρα, δίναν και παίρναν οι μαχες στο Νεοχώρι και περ’ από τα περίχωρα της Τεγέας…»
13.9 Αφού κολατσίσαμε έφυγα με τον Άξελ για το Κακούρι…. Ο Καλατζής (προσωπικό του ΔΕΣ) κατόπισε τον καπετάν Τσικλητήρα (τηλεφωνικά) γύρω από τον ερχομό μας, δεν πέτυχε όμως να βρει τους Εγγλέζους … Ύστερα από πολύρωρες τηλεφωνικές διαπραγματεύσεις πρόβαλε ο Τσικλητήρας αντάμωση στο Χρυσοβίτσι (λογω όμως του καταστρεμένου από τα σαμποτάζ δρόμου)… η αντάμωση κλείστηκε για το ερχόμενο πρωινό , ώρα 10, στο πρώτο σαμποτάρισμα. Ο Τσικλητήρας πρόβαλε ακόμα να παραβρεθούν σ’ αυτή ένας στρατιωτικός εκπρόσωπος – ο Ταβουλάρης-ένας αντιπρόσωπος από την πλευρά της πολιτικής οργάνωσης-ο Κούτρας-ο δεσπότης και μια δεκαμελής επιτροπή από την πόλη…». Την πρόταση αποδέχθηκε ο δεσπότης, ο Κούτρας και ο Ταβουλάρης δεν έδειξε απροθυμία. «Κι όταν αργότερα ήρθε ο Παπαδόγκωνας απαγόρεψε κατηγορηματικά σε όλους τους Ρωμιούς, ακόμα και στο δεσπότη, να νταραβεριστούν με τους αντάρτες.
14.9 … Ο Τσικλητήρας μας καρτερούσε ορθός… Στο μεταξύ ο Παπαδόγκωνας απαίτησε να μεσιτέψουν οι σύμμαχοι αξιωματικοί με άμεση διαταγή τους, κι όπως μάθαμε ένα γράμμα του «Αμερικάνου Άνθονυ βρισκόταν στο δρόμο… Άμα πήραμε τηλεφωνικό μήνυμα, ότι ο μαντατοφόρος θα ‘φτανε το γρηγορότερο κατά τις 5 η ώρα τα χαράματα, το βρήκαμε φρονιμώτερο να γυρίσουμε στην Τρίπολη…
15.9 Το γράμμα είχε έρθει… φαίνονταν ότι ήταν από τον καθηγητή της Οξφόρδης Άντριους γνωστό του Άξελ… Ο Τσικλιτήρας ξεργαστηκε τους όρους για το ειρηνικό λύσιμο της διαμάχης κι έταξε προθεσμία για το ρίξιμο των αρμάτων, μέχρι την άλλη μερα στις 17 η ώρα. Το γιοματάκι έφαγε κανα δίωρο ο Άξελ στα Δικαστήρια-στρατηγείο των Ταγμασφαλιτών-καρτερώντας τον Παπαδόγγονα… Αρχικά το τσίνησε για τη γνησιότητα της γραφής του Άντριους. Ύστερα καταξέσκισε την πρόταση του Τσικλητήρα και την πέταξε έξω απ’ το παραθύρι ουρλιάζοντας: Από αύριο και πέρα, απαγορεύεται η κάθε κίνηση από και προς την πόλη και όλοι οι δρόμοι θα ναρκοθετηθούν!
17.9 … Από καιρό σε καιρό οι Ταγματασφαλίτες χτυπούσαν τα βουνά με κανόνια. Οι αντάρτες σιώπαιναν. Το αποσπερινό φυλάκισαν τον Καρδάρα (γραμματέας του ΔΕΣ) κι ο Άξελ κόπιασε στον Παπαδόγγονα να τον βγάλει…
18.9 Ο Άξελ χτύπησε τούτη τη φορά την πόρτα του Λύρα (λοχαγός των ταγματασφαλιτών) να συζητήσει για τον Καρδάρα. Δεν ήξερε όμως ούτε αυτός τίποτα για τη φυλάκιση του… Σε ρώτημα του Άξελ για την υπόθεση της περασμένης μέρας , ο Γκράνιας (αξιωματικός των ταγματασφαλιτών) αποκρίθηκε ότι έχει παρόμοια διαταγή του Λύρα και φυλάκισε τον Καρδάρα…
19.9 Λευτερώθηκε ο Αχλαδόκαμπος. Τ’ απόγευμα οι Ταγματασφαλίτες μπουκάρισαν στα σπίτια μιας σειράς υπαλλήλων μας και τα ερεύνησαν. Τη νύχτα μεταδόθηκε απ’ το ραδιοσταθμό της Λόντρας ότι η κυβέρνηση αποφάσισε να στείλει τον Κανελλόπουλο στο Μοριά.
20.9 Οι έρευνες στα σπίτια συνεχίζονται… Ώρα 1.30 το αποσήμερο απαγορεύτηκε η κυκλοφορία κι άρχισαν μπαταριές στους δρόμους. Πιάστηκαν κάπου 400 νοματαίοι και ρίχτηκαν στα σίδερα.
21.9 Το ανθρωποκυνηγητό δίνει και παίρνει. Ο Χρήστος (Μητρόπουλος, οδηγός) πιάστηκε το βράδυ.
22.9 Ύστερα από διπλωματική διαμαρτυρία μας ο Παπαδόγγονας αποφυλάκισε αμέσως τον Χρήστο… Το βράδυ ακούσαμε τη ραδιοανακοίνωση της κυβέρνησης προς τον Παπαδόγγονα που τον αποκήρυχνε ως εθνοπροδότη αν δεν έριχν’ ευτύς τ’ άρματα.
24.9 Κυριακή. Κάτι άρχισε να αναδεύεται. Ήρθε ο Τάσος (Γαλιώτος, υπάλληλος ΔΕΣ) και μας μολόγησε ότι τη νύχτα οι αντάρτες έκραζαν με τα χωνιά και παρακαλούσαν τον κύριο Πέρσον να βγει να ανταμωθεί με τους Εγγλέζους που κατάφτασαν. Λίγο αργότερα, συμπλήρωσε ο Τάσος, όρμησαν δύο γυναίκες με δάκρυα στα μάτια απ’ τη μεριά της Συλίμνας και μπήκαν στην αποκλεισμένη πόλη. Μαζί τους είχαν ένα γράμμα για τον Άξελ και ένα για τον Παπαδόγγονα… Ο Άξελ ξαφανίστηκε την υπόλοιπη μέρα. Πήρε το δρόμο προς το Δικαστήριο κι ανέβηκε στο σπίτι του Ντύκχοφ (επικεφαλή της ομάδας των Γερμανών). Εκεί βρήκε τον Παπαδόγγονα, τον Ταβουλάρη και το Μανιατάκη. Το γράμμα του Αξέλ μεταφράστηκε και διαβάστηκε στον Παπαδόγγονα. Ήταν υπογραμμένο από τον Γκίμπσον και τον παρακαλούσε να ανταμωθούν στο πρώτο σαμποτάρισμα.
… Στο πρώτο σαμποτάρισμα σταμάτησε ο Άξελ και κάποιος τηλεφώνησε στη Συλίμνα. Σε λίγο κατέφτασε ο εγγλέζος λοχαγός Γκίμπσον μαζί με τον Τζών Φατσέας του αμερικανικού στρατού. Λίγο αργότερα μαζί με τον Τσικλητήρα και τον Ακρίτα, παρουσιάσθηκαν οι δύο μητροπολίτες: Ο Αντώνιος της Ηλείας κι ο Χρυσόστομος του Γυθείου.
Ύστερα από κοντό συναγροίκημα ο Χρυσόστομος αντάμα με τους δύο υποταγμένους διοικητές της Σπάρτης, με το Γκιμπσον και τον Τζών τράβηξαν για την Τρίπολη. Οδηγούσαν προσεκτικά το αμάξι μέσα στην πόλη-κόντευε 3 η ώρα- και χαλούσαν τον κόσμο από τα κορναρίσματα. Οι άνθρωποι μόλις ξέκριναν τις εγγλέζικες φορεσίες, χυμούσαν χειροκροτώντας στους δρόμους, με ακράτητα δάκρυα χαράς στα μάτια. Αυτό όμως το περιστατικό μέλλονταν ν’ απολήξει στο απαγόρεμα της κυκλοφορίας. Το αυτοκίνητο λαγάρισε κάποτε στο Δικαστήριο… Ευτύς μετά πέρασαν στα παζαρέματα για το ρίξιμο των αρμάτων, και διαλογίζονταν γύρω από τους όρους και τις εγγυήσεις μη λάχει και ρισκάρουν οι Ταγματασφαλίτες τα κεφάλια τους… Ο Παπαδόγγανος όμως αρνούνταν κατηγορηματικά να παραδώσει τ’ άρματά του στους αντάρτες λέγοντας ότι δεν βασίζεται σ’ αυτούς. Στις 6 το απόγευμα ο Τζών και ο Γκίμπσον είπαν να γυρίσουν στη Συλίμνα να κάμουν μερικά τηλεφωνήματα παρακαλώντας για μια χούφτα στρατιώτες, παρακάλεσαν ακόμα να γρηγορέψει ο ερχομός του Κανελλόπουλου. Κατά τις 8 το βράδυ ματαγύρισαν στην Τρίπολη … Ύστερα τα παζαρέματα ξακολούθησαν στη Λέσχη Αξιωματικών που δειπνήσαμε και βάσταξαν ίσαμε τη μιάμιση τ’ απομεσάνυχτα. Χάρη στο λέγειν του Τζών πρώτ’ απ’ όλα και τις στέριες προτάσεις των αξιωματικών του Τάγματος, πετύχαμε να φέρουμε στα νερά μας τον Παπαδόγγονα. Έτσι, μας έταξε ότι το ερχόμενο πρωινό θ’ στελνε δύο αξιωματικούς να συναγροικηθούν με τους αντάρτες.
25.9 … Ύστερα από συζήτηση μιας ώρας ανάμεσα Γκίμπσον και Ντύκχοφ αποφασίστηκε: Ο Ντύκχοφ μαζί με τους πέντε Γερμανούς συντρόφους του και με τους δύο γερμανοφορεμένους Ρωμιούς, να παραδοθούν αιχμάλωτοι πολέμου στους Εγγλέζους. Ώρα 8 ξανάρχισε η μάζωξη στα Δικαστήρια κι ορίστηκαν οι δύο αξιωματικοί που θα πραγματεύονταν με τους αντάρτες δηλαδή ο ταγματάρχης Ταβουλάρης κι ο λοχαγός Λύρας… Την περασμένη μέρα πέτυχε ο Άξελ να βγάλει από τις φυλακές τους ζωγρημένους ανθρώπους μας, έξι τον αριθμό τούτη τη φορά. Όταν λοιπόν απεικάσαμε τα κίντυνα να κρεμόνται πάνω από τα κεφάλια τους, αποφασίσαμε να ζητήσουμε άδεια για τον Ερυθρό Σταυρό να βγούμε από την Τρίπολη μαζί με τα αμάξια μας και τους υπαλλήλους μας που τόσο το αποθυμούσαν οι ίδιοι… Ύστερα από την αναχώρησή μας ένας καινούριος μεγαλάριθμος νοματαίοι ρίχτηκαν στις φυλακές με την ίδια φοβέρα πάντα: Αν κάναν πως ξορμούσαν οι αντάρτες θα τους τίναζαν στον αέρα…
Στις 9 η ώρα ο Γκίμπσον, ο Τζών, ο Ταβουλάρης κι ο Λύρας ξεκίνησαν με το αμάξι μας για το πρώτο Σαμποτάρισμα κι αντάμωσαν τον Τσικλητήρα, τον Ακρίτα και κάμποσους άλλους αξιωματικούς του ΕΛΑΣ. Συνακούστηκαν μέχρι τις 12 και μετά η Τριπολιτσιώτικη Επιτροπή ματαγύρισε. Η ανακωχή είχε αποφασιστεί μέχρι τότες που θα κατάφταναν οι εγγλέζικες δυνάμεις στην Τρίπολη, πολύ πιθανόν κι ο Κανελλόπουλος…
Ευτύς μετά τις 2 η φάλαγγα με έξι αυτοκίνητα ξεκίνησε από τα Δικαστήρια. Κοντά στη Μάκρη σταθμέψαμε καταμεσίς στη δημοσιά και το προσωπικό μας ανάσαινε το λεύτερον αγέρα… Όλο το ψυχομέτρι του χωριού αντάμα με μια κατοστή αντάρτες ροβόλησαν τον κατήφορον να μας καλωσορίσουν και να δουν τους αιχμαλώτους. Οι Γερμανοί ιδιαίτερα μόλις τους άφησε ο Γκίμπσον σε δύο αντάρτες να σαλπάρουν πάνω στο Βόλβο να τους φυλάξουν έδειχναν κατατρομαγμένοι. Με το λιόγερμα κατανοτιά της Μεγαλόπολης πέσαμε απάνω στην αντάρτικη καβαλαρία της Ρούμελης. Παραΰστερα σιμά στο Ντερβένι συντύχαμε τον ίδιο τον Άρη με την κορακωτή του γενιάδα… Κατά τις 8 το βράδυ λαγαριάσαμε στην Καλαμάτα.
27.9 Δεν είχε μεσημεριάσει ακόμα όταν καλωσορίσαμε τους Εγγλέζους που κατέφτασαν απ’ τα Κύθηρα με δύο καΐκια… Λίγο μετά το μεσημέρι ήρθε ο Κανελλόπουλος- απ’ τα Κύθηρα κι αυτός… Τον ανταμώσαμε στα γραφεία του ΕΑΜ. Αποκεί μίλησε στη συνταγμένη λαοθάλασσα… Ο Άρης κατάφτασε στην πόλη με το λυκόφωτο…
28.9 Όλο το πρωινό πήγε στη σύσκεψη Κανελλόπουλου, Άρη και Εγγλέζων. Γύρω στις 3 η ώρα κίνησαν τα Βόλβο μας για την Τρίπολη με 40 πρασινοσκούφηδες Σκωτσέζους πεζοναύτες…
1.10 … Το βράδυ μαθεύτηκε ότι οι αντάρτες μπήκαν στην Τρίπολη, κι ότι ο Παπαδόγγονας απομακρύνθηκε την περασμένη μέρα.
2.10 Γυρίσαμε μέσα στα χειροκροτήματα μιας κατάφωτης Τρίπολης. Αφού δειπνήσαμε με τον Ταγματάρχη Κάμερον που ανέβηκε σύγκαιρα με μας, πήρε τον Καλατζή για δραγουμάνο κι έφυγε για τους Μύλους. Θα σύντρεχε τη μεταφορά των Ταγματασφαλιτών της Τρίπολης στις Σπέτσες.
3.10 Παρακολουθήσαμε την παρέλαση των πρώην φυλακισμένων. Στο αναμεταξύ κατάφτασε κι ο Κανελλόπουλος με τον Κώστα από την Καλαμάτα».
Μετά την αναχώρηση του ΔΕΣ απ’ την Τρίπολη οι πληροφορίες για την κατάσταση της πόλης περιορίζονται σημαντικά. Συμπληρώνουμε αυτό το κενό με πληροφορίες που αναφέρονται στην τρίτη αναφορά του Άξελ Πέρσον προς το κεντρικό γραφείο του ΔΕΣ στην Αθήνα. «Μόλις φύγαν οι Γερμανοί από την Τρίπολη, ο συνταγματάρχης Παπαδόγγονας, αρχηγός των Ταγματασφαλιτών στο Μοριά, αυτοανακηρύχθηκε δικτάτορας της πόλης και μας απαγόρεψε κάθε κίνηση δίχως την άδειά του… Μέσα στην Τρίπολη ξαπολύθηκε άγρια τρομοκρατία. Γίναν μερικές εκτελέσεις επίσης…
Στις 30 του Σεπτέμβρη οι Ταγματασφαλίτες παράδωσαν τ’ άρματά τους και την άλλη μέρα, μες στις ζητωκραυγές του Λαού, μπουκάρησαν οι αντάρτες στην πόλη.»
Έκτοτε η ιστορία αυτή πέρασε σχεδόν στη λήθη. Σ’ αυτό συνέβαλε το γεγονός ότι οι Ταγματασφαλίτες που συνέβαλαν σημαντικά στην έκβαση του εμφύλιου και αποτέλεσαν συστατικό στοιχείο του μετεμφυλιακού ελληνικού κράτους επέβαλαν το δίκαιο του νικητή. Από το 1981 όμως αποκαταστάθηκε η Εθνική Αντίσταση και η ιστορική αλήθεια, ο Δήμος Τρίπολης, οι αντιστασιακές οργανώσεις και ο Λαός δεν δικαιολογούνται να αγνοούν αυτή τη σημαντική για την πόλη επέτειο. Αυτές τις μέρες συμπληρώνονται 70 χρόνια απ’ την απελευθέρωση της Τρίπολης και συνοδεύεται από την αναζωπύρωση και ανάπτυξη της νεοναζιστικής ιδεολογίας και δράσης και στην πόλη μας. Μήπως πρέπει να θυμηθούμε τις δύσκολες, σκληρές και συνάμα ένδοξες εκείνες μέρες;
